“เขาพระสุเมรุ” (Mount Meru หรือ Sumeru) ไม่ใช่เพียงภูเขาในตำนาน หากแต่เป็นสัญลักษณ์จักรวาลวิทยาอันทรงพลังของอารยธรรมอินเดียโบราณ แนวคิดนี้หล่อหลอมทั้งศาสนา การเมือง ศิลปกรรม และสังคม ไม่เพียงในดินแดนชมพูทวีป แต่ยังแพร่กระจายสู่อาณาจักรต่าง ๆ ในสุวรรณภูมิ ผ่านการเผยแผ่ศาสนาพราหมณ์–ฮินดู พุทธ และเชน ตลอดจนการค้าทางทะเลและการแลกเปลี่ยนทางวัฒนธรรม จนกลายเป็น “แกนกลางทางอุดมการณ์” ที่กำหนดระเบียบจักรวาลและสถานะทางอำนาจของมนุษย์
เขาพระสุเมรุกับจักรวาลวิทยาอินเดีย
ในคติอินเดียโบราณ เขาพระสุเมรุเป็นศูนย์กลางจักรวาล แวดล้อมด้วยมหาสมุทรทั้งสี่และทวีปใหญ่แปดทิศ บนยอดเป็นที่ประทับของเทพเจ้าสูงสุด เช่น พระอินทร์ในศาสนาพราหมณ์–ฮินดู หรือเทวดาชั้นดาวดึงส์ในคติพุทธ แนวคิดนี้สะท้อนความเชื่อว่าทุกสิ่งดำรงอยู่ภายใต้ระเบียบจักรวาลเดียวกัน ที่มีทั้งสวรรค์ โลก และบาดาลผูกพันกันเป็นระบบ
ปรัชญาแห่งอำนาจและศาสนา
- การเมืองและกษัตริย์ : พระมหากษัตริย์อินเดียมักประกาศตนเป็น “จักรวรรดิราช” (Chakravartin) ผู้หมุนจักรธรรมจักรอันมีเขาพระสุเมรุเป็นศูนย์กลาง การสร้างนครหลวงจึงมักสะท้อนจักรวาลวิทยา เช่น การจัดผังเมืองสี่เหลี่ยม มีคูน้ำและกำแพงเสมือนมหาสมุทรและทวีป
- ศาสนา :
- ใน พราหมณ์–ฮินดู เขาพระสุเมรุเป็นแกนเชื่อมโลกกับเทพเจ้า
- ใน พุทธศาสนา แนวคิดถูกนำมาอธิบายเรื่องจักรวาล แต่พระธรรมะของพระพุทธเจ้าก็ถูกวางให้เหนือกว่าพลังเทพ
- ใน เชน เขาพระสุเมรุเป็นสัญลักษณ์ของการเวียนว่ายตายเกิดและกฎแห่งกรรม
อิทธิพลต่อศิลปกรรมและสถาปัตยกรรม
การสร้างสถูป เจดีย์ และเทวสถานล้วนเป็น “จักรวาลจำลอง” ของเขาพระสุเมรุ เช่น
- อินเดีย : สถูปสาญจี วิหารพุทธในคุปตะ และเทวสถานหินแกะสลักที่เอลโลรา
- กัมพูชา : นครวัดออกแบบเป็นภูเขาจำลอง มีชั้นลดหลั่นขึ้นสู่ยอด เปรียบเสมือนเขาพระสุเมรุที่ล้อมด้วยคูน้ำมหาสมุทร
- ไทย : พระปรางค์และเจดีย์มักสร้างสูงเสียดฟ้า แสดงถึงการไต่ขึ้นสู่โลกสวรรค์ เช่น พระปรางค์วัดอรุณ หรือผังเมืองอยุธยาที่ออกแบบให้มีความหมายจักรวาล
เขาพระสุเมรุกับสุวรรณภูมิ
สุวรรณภูมิรับแนวคิดเขาพระสุเมรุผ่านการติดต่อการค้าและศาสนา การสร้างนคร ศาสนสถาน และพิธีกรรมราชาภิเษก ล้วนได้รับอิทธิพลจากจักรวาลวิทยาอินเดีย
- ด้านการเมือง : ราชสำนักสุวรรณภูมินำแนวคิด “กษัตริย์คือศูนย์กลางจักรวาล” มาสถาปนาอำนาจ
- ด้านวัฒนธรรม : ตำนานและวรรณคดีท้องถิ่น เช่น รามเกียรติ์ ล้วนมีรากฐานจากคติ Meru
- ด้านสถาปัตยกรรม : วัดและปราสาทหิน เช่น พนมรุ้ง พิมาย หรือบายน ล้วนออกแบบตามจักรวาลเขาพระสุเมรุ
ปรัชญาสังคมและชีวิต
เขาพระสุเมรุไม่เพียงเป็นตำนาน แต่เป็น “กรอบความคิดทางสังคม” ที่สอนว่า
- โลกดำรงอยู่ด้วยสมดุลระหว่างมนุษย์ เทพ และธรรมชาติ
- อำนาจกษัตริย์ต้องสัมพันธ์กับระเบียบจักรวาล
- ชีวิตมนุษย์มีที่ทางและหน้าที่ภายใต้ระบบจักรวาลนี้
เขาพระสุเมรุจึงมิใช่เพียงภูเขาในตำนาน แต่เป็น “แกนแห่งอิทธิพลและอำนาจ” ที่กำหนดวิถีคิดของสังคมอินเดียและสุวรรณภูมิ ทั้งในศาสนา การเมือง ศิลปกรรม และวิถีชีวิต แนวคิดนี้ยังสะท้อนถึงความพยายามของมนุษย์ในการสร้างความหมายให้กับโลกและชีวิต ด้วยการจำลองระเบียบจักรวาลมาเป็นระบบสังคมบนโลกมนุษย์